استوانه توبهاستوانه توبه مکان پذیرفته شدن توبه ابولبابه اوسی در مسجدالنبی را گویند. ۱ - ستون‌های مسجدالنبیهنگام ساخت مسجدالنبی (صلی الله علیه و اله) در سال اول ق. ستون‌هایی از تنه درخت خرما به بلندی قامت انسان، برای پوشاندن سقف از شاخه و برگ‌های نخل نهاده شد [۱]
حرمین شریفین، ص۱۲۹.
که شمار آن‌ها شش ستون در یک ردیف بود. [۳]
موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۲۴۶.
پس از تغییر قبله به سال دوم ق. و افزایش شمار مسلمانان، شماره ستون‌ها افزایش یافت و به دو یا سه ردیف ستون و در هر ردیف شش ستون رسید. [۴]
موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۳۴۶.
[۵]
عمارة و توسعة المسجد النبوی، ص۵۲-۵۳.
پس از فتح خیبر به سال هفتم ق. پیامبر (صلی الله علیه و اله) به توسعه مسجد از سمت شرق پرداخت. بدین سان، بر شمار ستون‌ها افزوده شد و ستون‌های هر ردیف از شش به نه عدد رسید. [۶]
عمارة و توسعة المسجد النبوی، ص۵۴-۵۶.
در گسترش‌های بعد نیز به شمار این ستون‌ها افزوده شد. در توسعه‌های اخیر، شمار این ستون‌ها به ۲۱۰۴ رسیده است. [۷]
موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۳۵۳.
از میان این ستون‌ها، چند ستون قدیمی که در شمارشان اختلاف است، به سبب رویداد یا خاطره‌ای در دوران رسول خدا که نزد آن‌ها رخ داده، از دیگر ستون‌ها تمایز یافته و دارای فضیلت گشته و در گذر تاریخ، کانون توجه مسلمانان شده‌اند. گویند در توسعه‌های مسجد، اصل آن بوده که با تغییر جنس ستون، [۸]
حرمین شریفین، ص۱۳۱.
مکان آن تغییر نکند. این ستون‌های متبرک تا سده هفتم ق. در فضای باز مسجد قرار داشتند و زائران آزادانه کنار آن‌ها به عبادت می‌پرداختند. به سال ۶۶۸ق. به فرمان ملک ظاهر بیبرس، از پادشاهان ممالیک مصر، در میان ستون‌هایی که چهار سوی مرقد مطهر قرار داشتند، شبکه‌ای چوبین به ارتفاع تقریبا دو متر نصب و این قسمت از مسجد جدا شد. در این شباک یا پنجره، افزون بر نیمی از ستون‌های سریر، محرس، و وفود، خانه حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها نیز قرار گرفت و از آن هنگام تاکنون نزدیک شدن به آن‌ها و زیارتشان ممنوع شده است.۲ - موقعیت ستون توبهیکی از ستون‌های مشهور و فضیلت‌مند مسجدالنبی، ستون توبه است که چهارمین ستون از سوی منبر، دومین ستون از سوی قبر شریف پیامبر (صلی الله علیه و اله) و سومین ستون درون روضه از سوی قبله [۱۰]
موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۴۲۳.
[۱۱]
عمارة و توسعة المسجد النبوی، ص۷۰-۷۱.
و فاصله آن تا قبر شریف دو ستون است. [۱۲]
اخبار المدینه، ص۱۰۲.
ستون مهاجرین یا قرعه (عایشه) در سوی غربی آن قرار دارد و در غربی خانه رسول خدا که به درون مسجد گشوده می‌شود، برابر این ستون قرار دارد که آن را «باب التوبه» نام نهاده‌اند. [۱۳]
تاریخ و آثار اسلامی، ص۲۰۳-۲۰۶.
۳ - وجه تسمیهستون توبه از این رو که توبه یکی از صحابه به نام ابولبابه بشیر بن عبدالمنذر اوسی نزد آن پذیرفته شده، به «استوانه ابی لبابه» نیز مشهور است. [۱۵]
عمارة و توسعة المسجد النبوی، ص۷۰-۷۱.
در سده‌های گذشته، عبارت «اسطوانة التوبة» بر روی آن به چشم می‌خورده است. بر پایه گزارش ایوب صبری پاشا، بر روی این ستون با خط زیبا و طلای خالص عبارت «هذه اسطوانة ابی لبابة و تعرف بالتوبه» [۱۷]
موسوعة مرآة الحرمین، ج۳، ص۲۳۵.
نوشته شده بود. برخی منابع از آن به «ستون مخلقه» نیز یاد کرده‌اند؛ زیرا همانند استوانه مخلقه خوشبو می‌شده است. [۱۸]
اخبار المدینه، ص۱۰۲.
[۱۹]
موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۴۲۳.
۴ - ماجرای ابولبابهمیان سیره نویسان و محدثان درباره خیانت ابولبابه اختلاف است. برخی بر این باورند که وی در پی بازنشستن از غزوه تبوک به سال نهم ق. و پشیمانی از آن، خود را به ستونی بست. [۲۰]
مجمع البیان، ج۵، ص۱۰۰.
بر پایه گزارش مشهور، ماجرای کوتاهی و قصور او به سال پنجم ق. در غزوه یهود بنی قریظه بوده است. پس از پیمان شکنی آنان در غزوه احزاب و اقدام ایشان بر ضد پیامبر (صلی الله علیه و اله)، بی درنگ پس از غزوه احزاب، قلعه‌های آن‌ها به فرمان خداوند محاصره شد. ایشان چون راه چاره را بسته دیدند، با فرستادن نماینده‌ای نزد پیامبر (صلی الله علیه و اله) از او خواستند تا ابولبابه، هم پیمان اوسی ایشان، را برای مشورت نزد آن‌ها بفرستد.در پی موافقت پیامبر (صلی الله علیه و اله) هنگامی که ابولبابه نزد یهودیان رسید، در پاسخ آن‌ها درباره تسلیم شدنشان به پیامبر، با دست به گلوی خود اشاره کرده و به آنان فهماند که در صورت تسلیم شدن، به سبب پیمان شکنی کشته خواهند شد. بر پایه گفته خود ابولبابه، وی هنوز گامی برنداشته بود که احساس خیانت به خداوند و پیامبر (صلی الله علیه و اله) وجودش را فراگرفت و برای رهایی از عذاب وجدان، به جای بازگشت از ماموریت و ارائه گزارش به رسول خدا، یکسره به مسجد رفت و خود را با طناب به ستونی بست و سوگند یاد کرد که اجازه ندهد جز پیامبر (صلی الله علیه و اله) کسی او را از آن ستون بگشاید. [۲۲]
المغازی، ج۲، ص۵۰۹.
[۲۳]
السیرة النبویه، ج۴، ص۱۹۶-۱۹۷.
[۲۴]
الطبقات، ج۴، ص۳۷۶.
پیامبر چون از ماجرای ابولبابه آگاه شد، فرمود: اگر او خود نزد من می‌آمد، برایش آمرزش می‌خواستم. ولی اکنون که کارش به این جا کشیده است، تا هنگامی که خداوند او را نبخشاید، وی را از ستون نمی‌گشایم. [۲۵]
السیرة النبویه، ج۲، ص۲۳۷.
[۲۶]
السیرة الحلبیه، ج۲، ص۶۶۴.
سرانجام پس از شش، [۲۷]
السیرة النبویه، ج۲، ص۲۳۷.
هفت [۲۸]
المغازی، ج۲، ص۵۰۹.
یا ۲۰ شبانه روز آیه {یا ایها الذین آمنوا لا تخونوا الله و الرسول وتخونوا اماناتکم وانتم تعلمون} نازل و توبه او پذیرفته شد. [۳۱]
اسباب النزول، ص۱۵۷.
[۳۳]
مجمع البیان، ج۴، ص۸۲۳.
در این آیه، خداوند مؤمنان را از خیانت به خدا و رسولش پرهیز می‌دهد.به گزارش ام سلمه، همسر رسول خدا، وی در سحرگاه، ایشان را خندان دید. چون علت آن را پرسید، پیامبر از قبولی توبه ابولبابه خبر داد. ام سلمه با اجازه پیامبر (صلی الله علیه و اله) این مژده را به ابولبابه داد. به دنبال آن، مردم به سوی ابولبابه هجوم آوردند تا او را از ستون بگشایند. وی به انجام این کار جز به دست پیامبر قانع نشد. [۳۴]
السیرة النبویه، ج۲، ص۲۳۷.
بر پایه گزارشی، حضرت فاطمه سلام الله علیها برای گشودن او وارد مسجد شد. ولی ابولبابه به او نیز اجازه نداد تا آن گاه که پیامبر (صلی الله علیه و اله) برای گزاردن نماز صبح از خانه به مسجد آمد و او را از ستون گشود. [۳۷]
عمارة و توسعة المسجد النبوی، ص۷۳.
گویا از همین هنگام، این ستون به نام توبه یا ابولبابه خوانده شد. [۳۸]
السیرة النبویه، ج۲، ص۲۳۷.
[۳۹]
تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۹۲.
ابن نجار از فردی به نام ثمامة بن اثال حنفی یاد می‌کند که در منطقه نجد به اسارت مسلمانان درآمد و در مدینه به همان ستون ابولبابه بسته شد. وی در پی آزاد شدنش از سوی رسول خدا مسلمان شد. ۵ - فضیلت ستون توبهستون توبه از ستون‌های مهم و فضیلت مند مسجدالنبی است. به روایتی، پیامبر (صلی الله علیه و اله) بیشترین نمازهای نافله خود را کنار این ستون می‌گزارد [۴۱]
وفاء الوفاء، ج۲، ص۴۲.
و پس از نماز صبح کنار آن می‌نشست و تهیدستان و ناتوانان و کسانی که جایگاهی جز مسجد نداشتند، گرد ایشان می‌نشستند و ایشان تا طلوع آفتاب با آنان به گفت وگو می‌پرداخت و آیاتی را که در آن شب بر وی نازل شده بود، بر آن‌ها تلاوت می‌کرد. [۴۲]
السیرة الحلبیه، ج۲، ص۶۶۴.
رفتار محبت آمیز و کریمانه پیامبر با تهیدستان، آزردگی خاطر بزرگان و ثروتمندان را فراهم ساخت. آن‌ها از او خواستند تا تهیدستان را از خویش دور کند. به گزارش برخی مفسران، آیه {و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغداة و العشی} نازل شد و خداوند رسولش را از چنین کاری پرهیز داد. گویند رسول خدا گاه نزد این ستون به اعتکاف می‌پرداخت. بر پایه روایتی، پیامبر هنگام اعتکاف، فرش یا تخت خویش را پشت ستون توبه قرار می‌داد. [۴۵]
اخبار المدینه، ص۱۰۲.
بر پایه روایات، مستحب است زائر مدینه چهارشنبه تا جمعه در این شهر اقامت کند و روزه بگیرد و روز چهارشنبه نمازش را نزد ستون توبه و روز جمعه نزد مقام نبی برابر ستون مخلقه به جای آورد. همچنین گزاردن نماز، [۴۹]
المزار، ص۶۵.
عبادت و دعا و تبرک جستن نزد این ستون بسیار مستحب است. [۵۲]
الزیارة فی الکتاب و السنه، ص۴۰.
۶ - منابع مقالهاخبار المدینه: ابن زباله (م. ۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز السعودی، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق؛ اسباب النزول: الواحدی (م. ۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق؛ امتاع الاسماع: المقریزی (م. ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛ البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، مشعر، ۱۳۷۲ش؛ حرمین شریفین: حسین قره چانلو، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۲ش؛ الزیارة فی الکتاب و السنه: جعفر سبحانی؛ سبل الهدی و الرشاد: محمد بن یوسف الصالحی (م. ۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ السیرة الحلبیه: الحلبی (م. ۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛ السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳/۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛ شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق الشیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛ الطبقات الکبری: ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛ عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ: محمد حسن نادی، المدینة المنوره، ۱۴۱۶ق؛ الغدیر: الامینی (م. ۱۳۹۲ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۸۷ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش؛ الکشاف: زمخشری (م. ۵۳۸ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ المزار الکبیر: محمد بن المشهدی (م. ۶۱۰ق.)، به کوشش القیومی، تهران، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق؛ المغازی: الواقدی (م. ۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی؛ موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. ۱۲۹۰ق.)، محمد حرب، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق؛ النهایه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق؛ وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. ۷ - پانویس
۸ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «استوانه توبه». |